Η εκδήλωση του Συλλόγου μας αφιέρωμα στη ζωή και το έργο του συγχωριανού μας ζωγράφου χαράκτη Γιώργη Βαρλάμου πραγματοποιήθηκε στο χωριό μας την Κυριακή 12-8-2012 στην αίθουσα Ν. Κωτσής του δημοτικού σχολείου Ανδρονιάνων. Ως μια μικρή ευγενική μας απάντηση, στα όσα μας προσφέρει αέναα με το μοναδικό του έργο. Προηγήθηκε επίσκεψη μας στο σπίτι του στην Αθήνα εκ μέρους του Συλλόγου μας.
Μιάμισυ και πλέον ώρα μαζί του, με συζήτηση για την τέχνη και το έργο του, για το χωριό, τους ανθρώπους και την παρουσία των , για το σήμερα, για τις προοπτικές του κοινού αύριο κλπ. Μια πολύ σημαντική συνάντηση για μας, που μπορεί να σηματοδοτήσει ανάλογα τα επόμενα βήματα μας. Ένα από αυτά είναι το ημερολόγιο του Συλλόγου μας για το 2013 το οποίο θα αναφέρεται στο έργο του μεγάλου μας συγχωριανού και το οποίο ανέλαβε και επιμελείται ο ίδιος ο Γιώργης Βαρλάμος που με μεγάλη χαρά δέχθηκε τη σχετική μας πρόταση.
Στις επόμενες μέρες στο site μας θα αναρτηθεί το ολιγόλεπτο video που τραβήξαμε στη συνάντηση μας αυτή και περιέχει αναφορά του Γιώργη Βαρλάμου στη σχέση του ίδιου και του έργου του με το χωριό και παραινέσεις του προς το Σύλλογο μας.
Οι φωτογραφίες είναι από την συνάντηση μας, ενώ η τρίτη είναι από πρωτότυπο πορτραίτο, έργο του Γιώργη Βαρλάμου του 1976 που δώρησε σε φίλο του και που το πρωτότυπο κατέχει μέλος του Συλλόγου μας.
Το κείμενο που ακολουθεί είναι η εισήγηση που ετοίμασε και παρουσίασε στην εκδήλωση μας της 12-8-12 ο γραμματέας του Συλλόγου μας Αντώνης Βλαχαντώνης.
Γιώργος Βαρλάμος: Η ζωή και η τέχνη του
Ο Γιώργος Βαρλάμος ασχολήθηκε με την τέχνη της χαρακτικής και της ζωγραφικής γιατί δεν μπορούσε, κατά δήλωσή του χωρίς αυτήν. Ένας από τους κυριότερους λόγους που ασχολήθηκε περισσότερο με τη χαρακτική ήταν επειδή με αυτό τον τρόπο μπορούσε να έχει το έργο του σε περισσότερα αντίτυπα, να προσφέρει χαρά σε όσους τα αποκτούσαν αλλά συνάμα να τα έχει και ο ίδιος. Χρησιμοποιώντας με βαθειά γνώση και ευχέρεια τα μέσα της τέχνης του, επεσήμανε με το έργο του διαχρονικές αξίες και εμβάθυνε στις σχέσεις των ανθρώπων με το φυσικό περιβάλλον εστιάζοντας πάντα στο συναίσθημα που εξέπεμπε η κάθε εικόνα και τονίζοντας τη χαρά που προσφέρει η φύση.
Όπως ο ίδιος αναφέρει, η ελληνική παράδοση επηρέασε βαθιά τον τρόπο της δουλειάς του και η τέχνη του ήταν το μέσο, ώστε να στρέψει την προσοχή του κοινού τόσο στην αρχαία Ελλάδα όσο και στο Βυζάντιο ως πηγές έμπνευσης. «Η παράδοση αυτή έχει στο ενεργητικό της έναν από τους μεγαλύτερους πολιτισμούς της ανθρωπότητας και βασίζεται στο χαρακτήρα του λαού μας, ενός λαού αισιόδοξου, που αγαπά τη ζωή και την ομορφιά, που έχει ευστροφία πνεύματος, υπερηφάνεια, φιλότιμο και ακόμα καλοσύνη και αγάπη…»
«Αγαπώ την Ελλάδα, τον ΄Ελληνα που κουβαλά μέσα του το ίδιο γονίδιο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα … την ανοιχτή του καρδιά και τη μεγαλοψυχία του στις δύσκολες στιγμές.»
Για το Γιώργη Βαρλάμο, η ομορφιά είναι το κατ΄ εξοχήν στοιχείο της παράδοσής μας και η επιδίωξή του είναι να κάνει τους αναγνώστες να σκεφτούν ότι παρά την ασχήμια που μας περιβάλλει, υπάρχουν αισιόδοξες πτυχές της καθημερινότητας, τις οποίες πρέπει κανείς να ανακαλύπτει. «Είναι ωραία η γη, η ζωή ακόμα περισσότερο και είναι τόσο κρίμα να χάνουμε τις μέρες μας μέσα στην κακομοιριά και υποκρισία…, έχουμε ανάγκη να ξαναβρούμε το ¨καλόν κ΄αγαθόν¨των προγόνων μας και σε αυτό μπορεί να βοηθήσει η τέχνη».
Ο Γιώργος Βαρλάμος γεννήθηκε το 1922 στην Πάρο. Πατέρας του ήταν ο Δημ. Βαρλάμος από το χωριό μας,ενώ η μητέρα του καταγόταν από την Τήνο. Το χωριό μας όπως ανέφερε στη συνάντησή μας το αγάπαγε ιδιαίτερα γιατί το είχε σαν ησυχαστήριο. Στους περιπάτους του στην πλούσια φύση του χωριού μας και στο βουνό έβρισκε την ηρεμία και ησυχία που μάταια αναζητούσε στις πολύβουες μεγαλουπόλεις.
Σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Ανήκει στη χορεία των εκλεκτότερων «μαθητών», του μεγάλου δημιουργού και φωτισμένου δασκάλου της τέχνης Γιώργου Κεφαλληνού, και στη συνέχεια επί έντεκα χρόνια στενός συνεργάτης του. Τη δεκαετία του 1950 συνέχισε τις σπουδές του με υποτροφία στη Χαρακτική στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Παρίσι (Ecole Nationale Superieure des Beaux Arts) με δασκάλους τους Cami, Cotte, Prost και στη συνέχεια στο Τεχνικό Κολέγιο Εστιέν (Estienne), όπου ειδικεύτηκε στην τέχνη του βιβλίου και στη χάραξη γραμματοσήμων.
Είναι εξίσου γνωστός ως ζωγράφος και ως Χαράκτης. Το έργο του είναι εντυπωσιακό σε όγκο αλλά και νοηματική ολοκλήρωση. Είναι τεράστιο, τόσο στην περιοχή της ζωγραφικής, όσο και σε όλες τις τεχνικές της χαρακτικής, με εικονογραφήσεις τουλάχιστον 200 βιβλίων και αναρίθμητες ξυλογραφίες, χαλκογραφίες και λιθογραφίες.
Ο Γιώργης Βαρλάμος είναι βαθύς γνώστης της κλασσικής χαρακτικής, ίσως ο πιο ενημερωμένος Έλληνας χαράκτης μετά τον Γαλάνη και η ιστορική του πληροφόρηση διευκόλυνε να αναμειγνύει τις τεχνικές με τρόπο λειτουργικό, ώστε να αποδίδει οπτικά την υφή των υλών. Έχοντας μελετήσει βαθειά και επίμονα τους τρόπους πιστής απόδοσης των πιο διαφορετικών υλικών (σάρκα, ύφασμα, φυτά) με τα πιο διαφορετικά μέσα (λάδια, ακουαρέλες, χαρακτική) καταλήγει, μέσα από μια αφαιρετική διαδικασία, σε μια ζωγραφική που αποδίδει τη βαθύτερη ουσία της φύσης χωρίς εμφανείς λεπτομέρειες και σε μια χαρακτική, όπου τα πιο λαμπερά χρώματα είναι παρόντα με τη χρήση μόνο του μαύρου. Ένα μέρος του εικονογραφικού του έργου έχει κοινωνικό χαρακτήρα.
Με εκθέσεις και συμμετοχές σε διεθνή Κέντρα και Μουσεία, μέχρι σήμερα έχει λάβει μέρος σε πολλές παρουσιάσεις και βραβεύτηκε σε διεθνείς εκθέσεις όπως στη Μόσχα, το Βελιγράδι, τη Λειψία (στο μουσείο για την τυπογραφεία και την τέχνη του βιβλίου) για την επιμέλεια βιβλίου με ποίηση του Neruda, το Παρίσι, το Λουγκάνο κ.ά., ενώ για το σύνολο του έργου του τιμήθηκε από την Ακαδημία Αθηνών το 1995.
Διεκδίκησε τρεις φορές την έδρα της Χαρακτικής στην ΑΣΚ και παρ΄όλο που στην κοινή γνώμηήταν δεδομένη η εκλογή του ως συνεχιστής του έργου του Κεφαλληνού, σε ένα εργαστήριο που είχε ήδη τη φήμη ενός από τα καλύτερα, αν όχι το καλύτερο στον κόσμο, το ¨καθεστώς ¨ της Σχολής τον απέρριψε με πείσμα.
Σαν ζωγράφος διακρίθηκε για τις τολμηρές χρωματικές του συνθέσεις σε λάδια, ακρυλικά και ακουαρέλες, ιδιαίτερα στην απόδοση της ελληνικής χλωρίδας, με τέτοιο τρόπο ώστε τα Αγριολούλουδα του Βαρλάμου να θεωρούνται μοναδικά και αξεπέραστα ενώ στη Χαρακτική η πρωτοποριακή μα και ταυτόχρονα τέλεια απόδοση της φύσης τον κατατάσσει στην κορυφή των χαρακτών.
Παρ΄ όλο που η χαρακτική και η ζωγραφική είναι διαφορετικές τέχνες με διαφορετικές εκφραστικές δυνατότητες, στη δημιουργία του Γ. Βαρλάμου και τα λουλούδια και οι φιγούρες είναι όλα αγαπημένα θέματα και το ένα μπαίνει μέσα στο άλλο. Δε βλέπει όρια ανάμεσα στη ζωγραφική, ανάμεσα στη χαρακτική παρ΄όλο που είναι διαφορετικές τέχνες, διαφορετικές εκφράσεις. Γιατί όλα αυτά είναι μια εξέλιξη στην πολύχρονη εικαστική του πορεία. Δίκαια λοιπόν χαρακτηρίζεται ως ο καλλιτέχνης που «ζωγραφίζει σαν Χαράκτης και χαράζει σαν Ζωγράφος».
Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε μερικά χαρακτηριστικά έργα του, που ίσως αποτελούν σταθμούς στην καλλιτεχνική του διαδρομή.
Και πρώτο ανάμεσά τους, η μνημειώδης έκδοση « Δέκα Λευκαί Λήκυθοι», του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, για την οποία εργάστηκε ο Γ. Κεφαλληνός με επιλεγμένους από τον ίδιο ως συνεργάτες, τους «μαθητές» του στο Εργαστήρι Χαρακτικής της Σχολής Καλών Τεχνών, Λουίζα Μοντεσάντου, Νίκο Δαμιανάκη και Γιώργη Βαρλάμο. Ένα εικαστικό και εκδοτικό «θαύμα», που τυπώθηκε σε 400 αριθμημένα αντίτυπα και χρειάστηκε τρία χρόνια δουλειάς για να ολοκληρωθεί και να κυκλοφορήσει το 1956. Στην Ελλάδα είναι μία από τις πιο πολυσυζητημένες χαρακτικές εκδόσεις.
Ακόμη η πολυτελής έκδοση του 1973, με τις επτά σωζόμενες τραγωδίες του Σοφοκλή. Ένα έργο από τις παρισινές καλλιτεχνικές εκδόσεις «Union Latin d; Editions», το οποίο κυκλοφόρησε σε τρείς τόμους, με αριθμημένα αντίτυπα, εξαιρετικής καλαισθησίας, διακοσμημένοι με 48 ακουαρέλες του Γ. Βαρλάμου. Μια έκδοση που χαρακτηρίστηκε τότε στο Παρίσι, ως «ένα από τα σημαντικότερα καλλιτεχνικά γεγονότα, τόσο από φιλολογικής όσο και από εικαστικής πλευράς».
Από τις πρόσφατες δραστηριότητές του στο συλλεκτικό βιβλίο, το μυθιστόρημα «Δάφνης και Χλόη», εκδόσεις Διάτων,μετάφραση Ρόδη Ρούφου, για το οποίο ο Γ. Βαρλάμος, αξιοποιώντας τις βαθιές γνώσεις του για τη χαρακτική και την τυπογραφία, βάζει την προσωπική του σφραγίδα στο έργο. Ο ίδιος θεωρεί ότι με την τέχνη του μπόρεσε να μετατρέψει το κείμενο σε χρώμα και εικόνα και να δράσει σαν ένας κρίκος για τη μεταφορά του συναισθήματος ανάμεσα στον συγγραφέα και στον αναγνώστη. Με την εικονογράφηση του συγκεκριμένου βιβλίου, που πρόκειται για μια ποιμενική ερωτική μυθιστορία από τον Λέσβιο ποιητή Λόγγο στις αρχές του 3ου αιώνα μ.Χ., ο Γ. Βαρλάμος θέλησε επίσης να υμνήσει το ρομαντικό ερωτισμό που στις μέρες μας τείνει να εκλείψει και να διαμαρτυρηθεί για τη σημερινή εποχή όπου όλα είναι εναντίον κάθε κανόνα.
Τέλος κυκλοφόρησε τελευταία το λεύκωμα «τ΄αγριολούλουδα του Βαρλάμου».
Ανεμώνες, κυκλάμινα, μαργαρίτες, χωνάκια, παπαρούνες, μενεξεδάκια, καμπανούλες, ταπεινά λουλούδια της φύσης. Αγριολούλουδα που πολλές φορές περνούν απαρατήρητα, με το βλέμμα να φεύγει γρήγορα από πάνω τους. Σ΄ αυτό το τρυφερό κομμάτι της φύσης, με τα χιλιάδες χρώματα και την πνοή του ήλιου και του αέρα αναφέρεται το βιβλίο ψηφίδων της φύσης, με την προσωπική επιμέλεια του καλλιτέχνη και τη βοήθεια άξιων συνεργατών. Μια έκδοση που απευθύνεται στο πλατύ κοινό, την οποία χαρακτηρίζει η ποιότητα και η μαστοριά. Στις σελίδες του περιλαμβάνονται 71 ζωγραφικά έργα, φιλοτεχνημένα από τη δεκαετία του 60 έως σήμερα.
Αξίζει όμως να αναφέρομε και το πρόσφατα πανέμορφο λεύκωμα «ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ» που αφιερώνει ο Γ. Βαρλάμος στον αλησμόνητο δάσκαλό του Γ. Κεφαλληνό, ως χρέος τιμής. Περιέχει σημειώσεις από το εργαστήρι, την τεχνική της χαρακτικής, την αρχή της τυπογραφίας και έργα χαρακτικής. Είναι εξειδικευμένο λεύκωμα και διδάσκει όσους θέλουν να εμβαθύνουν στις λεπτομέρειες της τέχνης. Μα το συναρπαστικότερο μάθημα που δίνει ο Βαρλάμος, μάθημα κι απόδειξη της μεγάλης τέχνης του, μάθημα – χαρά της όρασης, του νου και της ψυχής – είναι τα ίδια τα μαυρόασπρα και έγχρωμα δημιουργήματα της «ένθεα» ανθρώπινης τέχνης των χεριών του, που περιλαμβάνονται στο λεύκωμα.
Γιώργος Βαρλάμος: Χαρακτική
Με απλά λόγια θα λέγαμε ότι η τέχνη της χαρακτικής είναι η πρώτη μέθοδος αναπαραγωγής σχεδίων σε χαρτί. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά στα μέσα του 15ου αιώνα ταυτόχρονα με την ευρεία χρήση του χαρτιού στην Ευρώπη. Με αυτήν τη διαδικασία, μια παράσταση παράγεται σε πολλά, σχεδόν πανομοιότυπα μεταξύ τους αντίτυπα.
Πρώτα κατασκευάζεται η μήτρα ή πλάκα, μια σκληρή επίπεδη, κυλινδρική ή άλλου σχήματος επιφάνεια, όπου χαράσσεται με ειδικές μεθόδους η παράσταση. Η μήτρα όπου γίνεται η χάραξη, είναι κατασκευασμένη από ξύλο, χαλκό ή λίθο(πέτρα), πράγμα που δίνει και το όνομά του στο τελικό προϊόν: Ξυλογραφία, χαλκογραφία, λιθογραφία.
Στη μελανωμένη μήτρα πιέζεται ένα κομμάτι χαρτιού ή άλλου υλικού το οποίο απορροφά το μελάνι, αποτυπώνοντας έτσι την παράσταση.
Το έργο που δημιουργείται κατ΄αυτόν τον τρόπο αποκαλείται χαρακτικό. Στην ίδια μήτρα μπορούν να τυπωθούν πολλά χαρακτικά, ο αριθμός τους όμως ποικίλει ανάλογα με τη σκληρότητα του υλικού της μήτρας, η οποία φθείρεται με κάθε τύπωμα.
Η παλαιότερη τεχνική της χαρακτικής είναι η ξυλογραφία, που άρχισε να χρησιμοποιείται στη Δύση από το 1400 κυρίως για εικονογραφήσεις βιβλίων, με στόχο να έχει εύκολη πρόσβαση σε αυτά το ευρύ κοινό.
Για να φτιάξει ο Βαρλάμος τις ξυλογραφίες ζωγραφίζει επάνω σε εντελώς λεία και επίπεδη ξύλινη επιφάνεια (μήτρα) το αντίστροφο του σχεδίου που θέλει να χαράξει. Στη συνέχεια σκαλίζει με αιχμηρά εργαλεία τη μήτρα και δημιουργεί το έργο του σε ανάγλυφη μορφή. Ύστερα απλώνει μελάνι πάνω στη μήτρα και πιέζει ένα κομμάτι χαρτί επάνω της. Στο χαρτί αποτυπώνονται μόνο οι μαυρισμένες ανάγλυφες γραμμές του σχεδίου, ενώ το υπόλοιπο μένει λευκό.
Άλλη μία μέθοδος χαρακτικής είναι η λιθογραφία, την οποία επίσης εξάσκησε ο Βαρλάμος. Ανακαλύφθηκε τυχαία από τον Alois Senefelder (1771-1834), ο οποίος ήθελε να βρει έναν τρόπο να τυπώνει ευκολότερα και με λιγότερο κόστος τα έργα του.
Στη λιθογραφία η επιφάνεια που τυπώνεται είναι λεία , δηλαδή δεν είναι χαραγμένη. Ο χαράκτης σχεδιάζει το έργο του με λιπαρό μολύβι σε πέτρινη πλάκα και στη συνέχεια,η πλάκα υγραίνεται. Όταν κατόπιν απλωθεί λιπαρή μελάνη στην πλάκα, το νερό την εμποδίζει να διαβρέξει όλα εκείνα τα σημεία που δεν έχουν σχεδιασθεί και έτσι αυτή συγκεντρώνεται στα σημεία που θέλει ο χαράκτης να εκτυπώσει.
Αντώνης Βλαχαντώνης
Αύγουστος 2012
