Oh! Be, A Fine Girl, Kiss Me…
Ένα άστρο από τη στιγμή της δημιουργίας του μέχρι τον «θάνατό» του δεν μπορεί να κάνει όποια «ζωή θέλει» αλλά έχει μπροστά του μόνο τρεις δρόμους (βλ. εικόνα). Και οι τρεις αυτοί δρόμοι εξαρτώνται σχεδόν αποκλειστικά από τη μάζα του. Τα άστρα με μικρή μάζα (εκείνα δηλαδή που είναι περίπου σαν τον Ήλιο) θα ζήσουν δισεκατομμύρια χρόνια (ο Ήλιος προβλέπεται να ζήσει περίπου 10 δισεκατομμύρια χρόνια αλλά σήμερα έχει ήδη διανύσει τη μισή του «ζωή») περνώντας τα περισσότερα χρόνια τους σε σχετική ηρεμία. Ακολουθεί η φάση των «γηρατειών» τους. Σε αυτήν θα εξελιχθούν σε Ερυθρούς Γίγαντες (ο Ήλιος στη φάση του αυτή μπορεί να φθάσει και μέχρι τη Γη) και τέλος θα καταλήξουν σε μικρά, λευκά και υπέρπυκνα σώματα, με μέγεθος λίγο μικρότερο από την Γη, που φέρουν την ονομασία Λευκοί Νάνοι (είναι τόσο πυκνά που ένα κουταλάκι υλικού από έναν λευκό νάνο ζυγίζει όσο ένα αυτοκίνητο). Αυτό θα είναι και το «πτώμα» τους. Τα μεγαλύτερα από τον Ήλιο άστρα θα ζήσουν πολύ λιγότερο (μερικά εκατομμύρια χρόνια). Στη φάση των γηρατειών τους όμως θα μετεξελιχθούν όχι σε Ερυθρούς Γίγαντες αλλά σε Ερυθρούς Υπεργίγαντες.
Για να καταλάβουμε τη διαφορά, ο υπεργίγαντας Αντάρης (α του Σκορπιού) που βλέπουμε το καλοκαίρι προς τον Νότο, αν ήταν στη θέση του Ήλιου θα εκτεινόταν πέρα από τον Δία και φυσικά η Γη θα ήταν μέσα στο άστρο (βλ.εικόνα). Αυτά τα άστρα «μαμούθ» έρχονται σε ένα ενεργειακό αδιέξοδο που εκτονώνεται με μια σφοδρότατη έκρηξη. Είναι η έκρηξη υπερκαινοφανούς ή supernova και πρόκειται κυριολεκτικά για μια κοσμική καταστροφή. Το απομεινάρι από μια τέτοια έκρηξη είναι μια άκρως πυκνή σφαίρα 30 περίπου χλμ. που αποτελείται μόνο από νετρόνια, εξ ου και η ονομασία του «αστέρας νετρονίων». Πρόκειται για μια τόσο ακραία μορφή της ύλης που ένα κουταλάκι από το υλικό ενός αστέρα νετρονίων ζυγίζει όλος ο πληθυσμός της Γης. Και αν το άστρο που εκρήγνυται είναι ακόμα πιο μεγάλο αυτό που μένει είναι το «αισθητό τίποτα», ένα δηλαδή σημείο, μια ιδιομορφία με σχεδόν άπειρη πυκνότητα και σχεδόν άπειρη βαρύτητα, τόσο μεγάλη που από κάποιο όριο και μέσα δεν μπορεί να ξεφύγει ούτε και το φως. Είναι η «εξωτική» μελανή οπή ή μαύρη τρύπα.
Το ερώτημα που προκύπτει είναι πως εμείς είμαστε σε θέση να παρακολουθήσουμε τη «ζωή» ενός αστεριού και να καταλήξουμε στα παραπάνω συμπεράσματα, αφού η δικιά μας η ζωή είναι μια στιγμή μπροστά στα δισεκατομμύρια χρόνια της ζωής ενός άστρου. Ας φανταστούμε το εξής: Μια ομάδα «εξωγήινων» επιστημόνων επισκέπτεται τη Γη για πρώτη φορά. Θέλουν να μελετήσουν την ενεργειακή κατάσταση των ανθρώπινων κυττάρων όλων των δυνατών ηλικιών. Έχουν όμως στη διάθεσή τους μόνο 24 ώρες και επομένως δεν είναι σε θέση να μελετήσουν την ενεργειακή κατάσταση των κυττάρων ενός ανθρώπου από τη στιγμή της γέννησής του μέχρι τον θάνατό του. Επομένως το μόνο που μπορούσαν να κάνουν είναι να μελετήσουν τα ενεργειακά χαρακτηριστικά των κυττάρων όλων των κατοίκων μιας μεγάλης πόλης της Γης και να φτιάξουν ένα διάγραμμα ηλικίας-ενεργειακής κατάστασης κυττάρων. Στο διάγραμμα αυτό θα υπάρχουν ενεργειακά δεδομένα από κύτταρα όλων των δυνατών ανθρωπίνων ηλικιών, που θα δίνουν την δυνατότητα στους «εξωγήινους» παρατηρητές με δεδομένα μόνο μιας ημέρας να εκφράσουν άποψη για την εξέλιξη των ανθρώπινων κυττάρων μέσα στο χρόνο.
Κάτι παρόμοιο κάνουμε και εμείς. Επειδή ο χρόνος της ζωής μας είναι μια στιγμή σε σχέση με τον χρόνο ζωής ενός άστρου και ως εκ τούτου δεν έχουμε τη δυνατότητα της παρακολούθησης της εξέλιξης ενός και μόνο άστρου, μελετάμε στο σύντομο χρονικό διάστημα της ζωής μας τα ενεργειακά χαρακτηριστικά (απόλυτο μέγεθος, λαμπρότητα, θερμοκρασία, φασματικό τύπο κλπ.) ενός μεγάλου αριθμού αστεριών μέσω των φασμάτων τους και τα τοποθετούμε σε ένα διάγραμμα που παραπέμπει στη σχέση ανάμεσα σε αυτά τα χαρακτηριστικά. Το διάγραμμα αυτό λέγεται «διάγραμμα Hertzsprung –Russel»( ή Η-R) και αποτελεί κατά κάποιο τρόπο το δελτίο ταυτότητας ενός άστρου. Αν δηλαδή κατατάξουμε ένα άστρο στο εν λόγω διάγραμμα είμαστε σε θέση να αποφανθούμε τόσο για το πώς «έζησε» μέχρι τώρα όσο και πώς θα εξελιχθεί στο μέλλον. Η «κίνηση» ενός άστρου στο εν λόγω διάγραμμα σημαίνει «κίνηση» στο χρόνον (γένεση, ζωή, γηρατειά, θάνατος).
Στην εικόνα παρατηρεί κανείς μια αναπαράσταση του διαγράμματος H-R στην οποία απεικονίζεται η λαμπρότητα ενός αστέρα (κατακόρυφος άξονας) σε σχέση με την επιφανειακή του θερμοκρασία (οριζόντιος άξονας). Η σειρά O,B,A, F,G, K,M ορίζει την φασματική τους ταξινόμηση ξεκινώντας από τους πιο θερμούς (Ο-αστέρες ή αστέρες φασματικού τύπου Ο, με θερμοκρασίες περί τους 50.000 βαθμούς) προς τους πιο ψυχρούς (Μ-αστέρες ή αστέρες φασματικού τύπου Μ με θερμοκρασίες περί τους 3.000 βαθμούς). Ο Ήλιος είναι ένας G-αστέρας και αντιστοιχεί στην επιφανειακή θερμοκρασία των 6.000 βαθμών περίπου. Χαρακτηριστικός είναι και ο μνημονικός κανόνας για την παραπάνω φασματική σειρά: Oh! Be, A Fine Girl, Kiss Me…
πηγή:ΑΝΤ.ΑΝΤΩΝΙΟΥ