Το 2013 ανακηρύχθηκε Έτος Καβάφη, καθώς συμπληρώνονται 150 χρόνια από τη γέννησή του και 80 από το θάνατό του. Οι επέτειοι σημαδεύουν την καβαφική έρευνα, την καβαφική βιβλιογραφία και τις καβαφικές ερμηνείες. Ιδιαίτερα η επέτειος του 2013 βρίσκει το μοναδικό Αρχείο Καβάφη υπό νέα στέγη, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση.
Η διεθνής κοινότητα θα τιμήσει το Έτος Καβάφη 2013 με ένα διπλό τεύχος του γαλλόφωνου περιοδικού “Europe”, που ίδρυσε το 1923 ο Ρομέν Ρολάν, αναγέννησε το 1946 ο Αραγκόν και κυκλοφορεί ανελλιπώς ως σήμερα παίζοντας ρόλο καθοριστικό στην ευρωπαϊκή διανόηση.
Ο Κωνσταντίνος Καβάφης είναι ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές της σύγχρονης εποχής. Γεννήθηκε στις 29 Απριλίου του 1863 στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου που τότε ήταν τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και πέθανε στην Αλεξάνδρεια στις 29 Απριλίου του 1933 σε ηλικία 70 ετών. Ήταν το 9ο παιδί του Πέτρου Καβάφη, μεγαλέμπορου βαμβακιού και της Χαρίκλειας το γένος Γεωργάκη Φωτιάδη. Ο πρόωρος θάνατος του πατέρα του τους ανάγκασε να διαλύσουν την οικογενειακή επιχείρηση και να καταφύγουν στην Αγγλία αρχικά στο Λίβερπουλ και μετά στο Λονδίνο εως το 1876. Στο λονδρέζικο αυτό σπίτι (οδός Queensborough, 15), εντοιχίστηκε το 1975 αναμνηστική πλάκα που αναφέρει ότι έζησε εκεί ο Κ. Π. Καβάφης.
Στην Αλεξάνδρεια ο Καβάφης διδάχθηκε Αγγλικά, Γαλλικά και Ελληνικά με οικοδιδάσκαλο και συμπλήρωσε τη μόρφωσή του για δύο χρόνια στο Ελληνικό Εκπαιδευτήριο της Αλεξάνδρειας. Έζησε επίσης για τρία χρόνια που ήταν τα κρισιμότερα στην ψυχοδιανοητική του διαμόρφωση, στην Πόλη (1882-84).
Το 1897 ταξίδεψε στο Παρίσι και το 1903 στην Αθήνα, χωρίς από τότε να μετακινηθεί από την Αλεξάνδρεια για τριάντα ολόκληρα χρόνια. Ύστερα από περιστασιακές απασχολήσεις σε χρηματιστηριακές επιχειρήσεις , αποφάσισε να γίνει δημόσιος υπάλληλος και διορίστηκε σε ηλικία 59 ετών στο Υπουργείο Δημοσίων Έργων το 1922.
Ο Καβάφης δεν ανήκει στους ποιητές για τους οποίους χρειαζόμαστε μια επέτειο ως αφορμή για να τους θυμηθούμε και να τους ξαναδιαβάσουμε. Ο λόγος του Καβάφη έδειξε , στο διάστημα των 80 χρόνων που πέρασαν από το θάνατό του, μεγάλη ικανότητα να προσαρμόζεται σε ζωές «άλλες» από τη δική του. Μιλάει στον αναγνώστη με φωνή τόσο οικεία, με τόνο τόσο ευθύ και αυτή είναι ίσως η αιτία που το αναγνωστικό του κοινό είναι τόσο μεγάλο.
Η υποδοχή της καβαφικής ποίησης εκτός Ελλάδος υπήρξε εξαρχής ενθουσιώδης και υπερθετική. Εκτιμήθηκε εγκαίρως από σπουδαίους ανθρώπους των γραμμάτων και της τέχνης, ενέπνευσε μεγάλους ποιητές και κινητοποίησε πολύ πρώιμα άξιους μεταφραστές. Το έντονο ενδιαφέρον κοινού και ειδικών για το έργο του παραμένει αμείωτο στον καινούργιο αιώνα.
Η γλώσσα και η στιχουργική μορφή των ποιημάτων του Καβάφη ήταν ιδιόρρυθμες και πρωτοποριακές για την εποχή. Τα βασικά χαρακτηριστικά τους είναι: ιδιότυπη γλώσσα, μείγμα καθαρεύουσας και δημοτικής, με ιδιωματικά στοιχεία της Κωνσταντινούπολης. Εξαιρετικά λιτός λόγος, με ελάχιστα επίθετα(όσα υπάρχουν έχουν πάντα ιδιαίτερη σημασία),ουδέτερη γλώσσα, σχεδόν πεζολογική, μακριά από τις ποιητικές συμβάσεις της εποχής. Η γλώσσα δεν αποκαλύπτει τα συναισθήματα. Εξαιρετικά σύντομα ποιήματα με ρυθμό ιαμβικό αλλά τόσο επεξεργασμένο που συχνά είναι δύσκολο να διακριθεί. Σχεδόν ολοκληρωτική απουσία ομοιοκαταληξίας.
Ο Κ. Π. Καβάφης στη διάρκεια της ζωής του δεν εξέδωσε ποτέ ποιήματά του σε μορφή βιβλίου ή συλλογής, αν και δέχθηκε προτάσεις για την έκδοσή τους και στα ελληνικά και στα αγγλικά. Καινοτόμησε δημοσιεύοντας ποιήματα σε περιοδικά και εφημερίδες της εποχής και τυπώνοντας ιδιωτικά τα περίφημα μονόφυλλα, που συχνά σχημάτιζαν αυτοσχέδιες συλλογές και χαρίζονταν σε φίλους.
Η πρώτη συγκροτημένη συλλογή, ο κανόνας με τα 154 ποιήματα, κυκλοφορεί για πρώτη φορά στην Αλεξάνδρεια μετά το θάνατό του με τη φροντίδα της Ρίκας Σεγκοπούλου, τότε συζύγου του κληρονόμου και εκτελεστή της διαθήκης του Κ.Π.Καβάφη, Αλέκου Σεγκόπουλου. Είναι ακριβώς αυτή η συλλογή που εκδίδεται από τον Ίκαρο ως «δεύτερη έκδοση» το 1948 με τον τίτλο Κ.Π.Καβάφης, Ποιήματα, συστήνοντας τον Κ.Π.Καβάφη για πρώτη φορά στο ελληνικό κοινό.
Το σώμα των Καβαφικών ποιημάτων περιλαμβάνει τα 154 ποιήματα που αναγνώρισε ο ίδιος (τα λεγόμενα Αναγνωρισμένα), τα 37 Αποκηρυγμένα ποιήματά του, τα περισσότερα νεανικά, σε ρομαντική καθαρεύουσα, τα οποία αργότερα αποκήρυξε, τα Ανέκδοτα, δηλαδή 75 ποιήματα που βρέθηκαν τελειωμένα στα χαρτιά του, καθώς και τα 30 Ατελή, που βρέθηκαν στα χαρτιά του χωρίς να έχουν πάρει την οριστική τους μορφή. Τύπωσε ο ίδιος το 1904 μια μικρή συλλογή σε 100-200 αντίτυπα με τον τίτλο Ποιήματα, στην οποία περιέλαβε τα ποιήματα: Φωνές, Επιθυμίες, Κεριά, Ένας γέρος, Δέησις, Οι ψυχές των γερόντων, Το πρώτο σκαλί, Διακοπή, Θερμοπύλες, Τα παράθυρα, Περιμένοντας τους βαρβάρους, Απιστία και τα άλογα του Αχιλλέως.
Ο ίδιος είχε κατατάξει τα ποιήματά του σε τρεις κατηγορίες: τα ιστορικά, τα φιλοσοφικά και τα ηδονικά ή αισθησιακά.
Τα ιστορικά ποιήματα εμπνέονται κυρίως από την ελληνιστική περίοδο και στα περισσότερα έχει εξέχουσα θέση η Αλεξάνδρεια. Αρκετά άλλα προέρχονται από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα και το Βυζάντιο. Τα αισθησιακά ή ηδονικά ποιήματα, που είναι και τα πιο λυρικά, κυριαρχεί η ανάμνηση και η αναπόληση. Αυτό που προκαλεί τα συναισθήματα δεν είναι το παρόν, αλλά το παρελθόν και πολύ συχνά ο οραματισμός. Τα φιλοσοφικά ποιήματα ονομάζονται από άλλους «διδακτικά». Ο Ε. Π.Παπανούτσος τα διαίρεσε στις εξής ομάδες: ποιήματα με συμβουλές προς ομοτέχνους, δηλαδή ποιήματα για την ποίηση, και ποιήματα πραγματεύονται άλλα θέματα, όπως το θέμα των Τειχών, την έννοια του χρέους (Θερμοπύλες), της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον), της μοίρας (Καισαρίων) κ.α.
Θεωρείται συγγραφέας του οικουμενικού Ελληνισμού, ενός Ελληνισμού φυγόκεντρου και νομαδικού που ύστερα από πολλές δεκαετίες ελλαδοκεντρικής εσωστρέφειας έρχεται στις μέρες μας πάλι στο προσκήνιο. Αυτός ο ποιητής του οικουμενικού Ελληνισμού δεν είναι εθνικός ποιητής (όπως ο Παλαμάς και ο Ελύτης) αλλά ούτε και πανανθρώπινος (όπως ο Σεφέρης και ο Ρίτσος). Δεν λέει τα ίδια πράγματα σε όλους τους ανθρώπους αλλά κατορθώνει κάτι πολύ σπάνιο: λέει διαφορικά πράγματα σε διαφορετικούς ανθρώπους, και έτσι παραμένει ανεξάντλητος. Το έργο του είναι διαθέσιμο σε πάμπολλες χρήσεις και πολλαπλές ερμηνείες.
Υπολογίζεται ότι περίπου 50 έλληνες και 30 ξένοι συνθέτες έχουν αντλήσει από τον Καβάφη για να γράψουν 350 μουσικά κομμάτια σε 20 γλώσσες. Τα κομμάτια αυτά χρησιμοποιούν κάθε είδους ιδίωμα (από λαϊκό ως πρωτοποριακό), κάθε μουσικό είδος (από τραγούδι ως συμφωνία , καντάτα, όπερα, μπαλέτο και καμπαρέ) και κάθε είδους όργανα (από σόλο πιάνο ως ηλεκτρονικά). Με δυο λόγια ο Καβάφης, ο οποίος υποτίθεται ότι δεν μελοποιείται, παραμένει εντυπωσιακά διαθέσιμος σε κάθε είδους μελοποίηση.
Η εφετινή επέτειος συμπίπτει και αυτή τη φορά με ένα σημαντικό γεγονός αφού το Αρχείο βρήκε καινούργιο σπίτι. Η νέα στέγη θα εξασφαλίσει με το κατάλληλο αίσθημα ευθύνης προστασία και συντήρηση στα χαρτιά , στα βιβλία, σε ότι άλλο υπάρχει από τα κατάλοιπα του ποιητή, καθώς αξίζει σε μια τέτοια παγκόσμια πνευματική περιουσία, από την άλλη θα ευνοήσει και θα βοηθήσει τη μελέτη του έργου του Καβάφη και θα δώσει ταυτόχρονα στο πλατύ κοινό τη δυνατότητα να γνωρίσει από κοντά, με τα τόσα μέσα που διαθέτουμε σήμερα, τον κόσμο του μεγάλου Αλεξανδρινού. Γιατί ο Καβάφης είναι ένα παγόβουνο, με την έννοια ότι το δημοσιευμένο από τον ίδιο έργο αντιπροσωπεύει μόνο ένα μέρος από τα κείμενα που έγραψε.